دکتر رامین خویی درخصوص نجوم توضیح داد: نجوم از دانش هایی است که بشر به آن توجه ویژه داشته و از مصادیق نظم و قانون در پیشرفت های علمی و روشنی راه آینده جهت دستیابی به فناوری های نوین است. کشاورزی یکی از علل اصلی توجه به نجوم بود، تغییرات فصول، حرکت خورشید، مواضع سیارات و صور فلکی، ارتباط مستقیم با معیشت انسان داشت. پیش بینی پدیده ها، ایجاد تقویم و گاه­ شماری زائیده این علم است.
 

داور جشنواره ادامه داد: ایرانیان از زمان سلوکیان، اشکانیان و ساسانیان در این علم پیش قدم بوده اند. بطوری که علاوه بر رصدخانه ها، بناهای چغازنبیل و کعبه زرتشت نیز برای رصدهای نجومی مورد استفاده قرار گرفتند. نجوم دوره اسلامی نیز متاثر از نجوم ایرانی است، منجمانی چون عبدالرحمن صوفی رازی، حامدبن خضرخجندی رازی، ابن هیثم بصری، ابوریحان بیرونی، عمرخیام نیشابوری، خواجه نصیرالدین طوسی، غیاث الدّین جمشید کاشانی، ابوالوفا بوزجانی، ابوسهل بن نوبخت فارسی، ابن صلاح همدانی، مؤیدالدّین عرضی و عمربن فرخان طبری منجمان ایرانی بودند. در آن دوران رصدخانه های عظیم ری، خراسان، همدان، مراغه و سمرقند بنا شدند، در واژگان فارسی متعدّد مانند زیج(معرب زیگ)، هیلاج، کدخدا(معرب کدخداه) و جانبختان که به نجوم و احکام نجوم دوره اسلامی راه یافتند، نشانه های این تاثیر آشکار است.
 

عضو هیات علمی دانشگاه اظهار داشت: مجسطی بطلمیوس که شامل پارامترهای عددی سیّارات و گزارش رصدهای وی بود نیز کمک زیادی به این علم کرد، در آن دوران سنت جدیدی توسط ایرانیان، بنام هیات شکل گرفت، که به مطالعه ساختار اجرام سماوی می پرداخت. تأثیرگذارترین آثار هیات دوران اسلامی در قرن هفتم هجری توسط خواجه نصیرالدین طوسی، مؤیدالدین عرضی و قطب الدین شیرازی نوشته شده است. نجوم رصدی نیز شاخه دیگر این علم است که منجمان رصدهای زیادی برای تعیین طول و عرض جغرافیایی شهرها و اندازۀ میل دایرة البروجی انجام دادند. یکی از آثار مهم در این زمینه کتاب صورالکواکب از عبدالرحمان صوفی رازی است.(دانشمندانی که منسوب به ری بودند، شهرت رازی داشتند.)
 

ایشان افزود: منجمان مسلمان نتیجۀ رصدها و محاسبات نجومی خود را در کتاب هایی به نام «زیج» جمع آوری می کردند که زیج خوارزمی از خوارزمی، زیج جامع از کوشیار گیلانی و زیج خاقانی از غیاث الدین جمشید کاشانی از مهم ترین این زیج ها محسوب می شوند. نقش عمدۀ منجمان مسلمان و ایرانی در این زمینه به روش های مثلثاتی، محاسباتی و رصدی مربوط می شود. توسعه نجوم موجب تأسیس رصدخانه هایی شد که نتیجه همکاری گروه هایی از منجمان، ابزارسازان، مهندسان و معماران بود که به نسبت منجمان یونانی از ابزارهای دقیق تری برخوردار بودند و به عنوان یکی از مراکز علمی که کتابخانه ها و تجهیزات نجومی در آنها نگه داری می شد به فعالیت های پژوهشی متنوع، تبادل نظرات علمی، آموزش نجوم و ریاضیات نیز در آنها صورت می گرفت. در ابتدا رصدخانه مراغه که بسیار مجهز و با ابزارهای دقیق بود، شکل گرفت و سپس رصدخانه سمرقند به دستور الغ بیگ و با همکاری غیاث الدین جمشید کاشانی ساخته شد. پیشرفت علم نجوم اسلامی، با تدوین گاه نامه ها و تقویم ها و رساله هایی برای یافتن جهت قبله و نظایر اینها، جوابگوی نیازمندی ها مسلمانان شد. دوره طلایی علم نجوم در جغرافیای فرهنگی ایران، مربوط به دوره اسلامی است که از قرن دوم و سوم هجری شروع شده و تا زمان قاجار و تا قبل از دوره نوگرایی ادامه دارد.

خویی در خصوص رصدخانه ها و دانشمندان علم نجوم و اهل ری به معرفی برخی از ایشان پرداخت:
عبدالرّحمن صوفی رازی

از دانشمندان موثر در علم نجوم، عبدالرّحمن صوفی رازی است، وی در ۱۷ آبان ماه ۲۸۲ شمسی برابر هشتم نوامبر ۹۰۴ در ری متولد شد. در ۴۴ سالگی در ۳۳۵ هـ. ق جهت تحقیق در باب مساله نجومی در اصفهان رحل اقامت افکند. در دوران حکومت عضدالدوله دیلمی در حکومت فارس او را به سمت استاد ریاضی و نجوم برگزیدند، عبدالرّحمن صوفی رازی در سال ۳۶۵ شمسی برابر ۹۸۶ میلادی به دنبال ۸۲ سال تلاش و کوشش و آفرینندگی در شیراز درگذشت.
 

عبدالرّحمن صوفی رازی اشتباهات رصدهای (بتانی) و (بطلمیوس) را اصلاح کرد و خطاهای ایشان را ارائه داد. عبدالرحمن موفق شد که در مجموع ۱۰۲۷ ستاره را با دقت رصد و محاسبه کرده و مشخصات دقیق آنها را به درجه و دقیقه و ثانیه معلوم کند. از این تعداد ۱۵ ستاره قدر اول، ۳۴کوکب قدر دوم، ۲۰۶ اختر قدر سوم، ۴۲۸ستاره قدر چهارم، ۲۵۸ستاره قدر پنجم و ۸۶ستاره قدر ششم هستند. رازی برای هر صورت فلکی جدولی ترسیم کرده و صورت های جالبی از آنها عرضه داشته است، سپس در جدول هر صورت فلکی شماره ردیف تعداد ستارگان آن را بصورت حروف ابجد شروع کرده و در خانه دوم جدول، نام های کواکب و مشخصات محل آنها را شرح داده است.
 

جالب ترین توضیح زیر هر جدول این است که وی نورانیت ستارگان را محاسبه کرده و درباره یکایک آنها توضیح داده است. عبدالرحمن با توجه به (قدر) و نورانیت کم و زیاد ستارگان و با تکیه بر استعداد و نبوغ و هوش خدادادی اش حرکات خاص ستارگان را که امروز بنام  FroferMation  است حساب کرد. او به محاسبه تغییر رنگ بعضی از ستارگان مانند ستاره الغول نیز پرداخت. سپس به محاسبه زمان طولانی سحابی های متغیر پرداخت و تحقیق کاملی در سحابی امرأة المسلسله (زنبه زنجیر بسته) بجا آورد که هیچ دانشمندی نمی داند جائی که گالیله با دوربین نجومی اش نتوانست چنین مطالعاتی را انجام دهد، عبدالرحمن چگونه آن را کشف کرد!؟!؟
 

صوفی رازی کتاب صور الکواکب را در حدود سال های۳۵۳ه.ق (۹۶۴م) در۶۱سالگی به انجام رسانید. خواجه نصیرالدین طوسی، نخستین بار در ۶۴۷ه.ق کتاب صوفی رازی را از زبان عربی به فارسی برگرداند، تا سال۱۸۴۳م که دانشمندی بنام اورگلاندر کتابی را به نام (محاسبات کیهانی نو اختران) در برلین منتشر کرد، دانشمندان ریاضی و نجوم جهان همه اعتراف به سحابی کهکشان نداشتند. چون تحقیق درباره سحابی ها و کهکشان آغاز شد، پرده ها به کنار رفت و دانشمندان در کتابخانه ای متوجه کتابی شدند که در سال ۱۸۳۱، دوازده سال قبل از کتاب اورگلاند متعلق به عبدالرّحمن صوفی رازی و توسط دانشمندی به نام کوسین پیرسوال از روی سه نسخه خطی که در کتابخانه های پاریس موجود بوده به زبان فرانسه ترجمه شده است و پس از تحقیق درباره آن کتاب در می یابند که اورگلاندر مطالب کتابش را از روی کتاب عبدالرّحمن استنتاج کرده بود. قدیمی ترین نسخه کتاب صور الکواکب در کتابخانه بادلیان مربوط به فرزند عبدالرّحمن است که ۲۶ سال بعد از مرگ پدر در ۴۰۱ هـ.ق آن را استنساخ و مصوّر کرده است.
 

عبدالرّحمن در بصره، بغداد و شیراز رصدهایی انجام داد؛ حتی به نوشته بعضی کتاب ها در جنوب ایران مدتی به محاسبات نجومی مشغول بوده است. ابوریحان بیرونی در کتاب تحدید النهایات الاماکن نوشته است که رصد میل دایرة البروج در شیراز انجام گرفت و وسیله ای که با آن کار می کرده دستگاهی بوده که قطر داخلی اش دو ذراع و نیم (برابر با ۱۲۳ سانتیمتر) بوده است. اعضاء هیأتی که تحت نظر عبدالرحمن مسئول این تحقیق علمی، مشغول به کار بود عبارت بودند از: ابوسهل کوهی، احمد سجزی و نظیف بن یمن که در سال ۳۵۹ برابر سال ۹۷۰ هجری این تحقیق را انجام دادند.
 

از کارهای دیگر عبدالرّحمن صوفی ساختن یک کره سماوی نقره ای است که آن را برای عضدالدوله دیلمی ساخته و در حقیقت یکی از کره های سماوی بسیار دقیق و جالب است که امروز در موزه قاهره نگهداری می شود و از شاهکارهای تعیین مکان های صور فلکی روی کره است که بهترین وسیله تأیید محاسبات خود اوست.
 

نام این دانشمند بزرگی ایرانی را بنام Azof در مدار ۲۲درجه جنوبی و نصف النهار ۱۳درجه کره ماه به ثبت رسانیدند. جالب توجه اینکه دانش نجومی امروزه فقط یک نقطه را شایسته نام او ندانسته و ۹ نقطه دیگر را به افتخار این دانشمند ایرانی (الصوفی) روی کره ماه نامگذاری کردند.
 

جالب اینجاست که عبدالرّحمن صوفی رازی بدون داشتن تلسکوپ، سحابی ­ها را کشف کرد (سحابی­ ها ستارگان مجتمعی هستند که از توده های گازهای ملتهب درست شده اند و از فاصله های دور به مانند لکه ابر نمایان می شوند و می توان آنها را با تلسکوپ مشاهده کرد).
 

او سحابی­ های درون صورت فلکی خرچنگ را تعیین کرد. تحقیقی درباره دو سحابی دیگر به نام رازی ثبت شده که یکی در صورت فلکی روباه است و دیگری در صورت فلکی قوس یا رامی که اروپائیان آن را به نام Sagittarius می شناسند. دیگر سحابی داخل صورت فلکی تیرانداز است که مورد مطالعه و ترسیم و تثبیت او قرار گرفته است. او ستارگان مزدوج را شناخت و اصلاحی بر نظریه بطلمیوس گذاشت و آن قدر دقیق و معلوم و مشخص محاسباتی را انجام داد که با آخرین تحقیقات جهان امروز که با جدیدترین وسایل صورت می گیرد برابری می کند.
 

الدومیلی در کتاب درباره عبدالرّحمن می نویسد:
"منجمی بود که شخصاً به رصد و محاسبه یکایک ستارگان می پرداخت و به همین دلیل نه تنها موضع چندین ستاره ای که تا آن زمان معلوم نبود معین کرد، بلکه باعث شد که چندین رصد اشتباه یونانیان را تصحیح کند و دانشمندان جدید توانستند با توجه به دقتی که عبدالرّحمن در کارهایش به کار برده بود، تغییرات بطئی در درخشندگی ستارگان را دقیقاٌ بررسی کنند. این بررسی در علم نجوم به نام Trepidation of Movement of fixed Star است که پایه گذار آن عبدالرّحمن صوفی است".
 

در کنگره جهانی نجوم رصدخانه ­ای، درباره اهمیت و دقت کار صوفی در ۹۹۶ سال قبل (نسبت به سال ۱۹۶۰ و سال پایان کتاب صوفی ۹۶۴) چنین گفته شده: "پیدایش تلسکوپ در دانش اخترشناسی که در سال ۱۶۰۹ انجام گرفت مطالعات سریع و لازم را در عصر خود بوجود نیاورد و حتی در ازدیاد و شمارش سحابی های شناخته شده از خود فعالیتی نشان نداد. در حقیقت گالیله کاری بیش از دیگران که سحابی خرچنگ (پرایسپه) را از تعدادی از ستارگان تشخیص داده بودند، کشف جدید را بوجود نیاورد. یک سال بعد در ۱۶۱۰ یک دانشمند علوم فرانسوی به نام نیکلاس پیرسک با اطلاعی که از کارهای گالیله داشت، مشاهده کرد که ستارگانی میانی شمشیر صورت فلکی جبار همانند و مشکوک به سحابی هستند و در سال ۱۹۱۲ سیمون ماریوس، سحابی اندرومدا را پس از یک تردید طولانی تأیید کرد. در حالی که اولین رصد ثبت شده (درباره سحابی اندرومدا) بوسیله یک منجم ایرانی به نام (الصوفی) در قرن دهم، یعنی ۹۴۷ سال قبل از اعلام ماریوس انجام گرفته بود".
 

حامد بن خضر خجندی رازی

مطابق نسخه خطی رساله ابوجعفر محمدبن حسین(ابوجعفر خازن)، رونویسی از رساله های حامد بن خضر خجندی رازی یاد شده است، وی حدود ۳۳۰ متولد شده است. خجندی در ۳۸۴ با سُدْس فخری که خود طراح آن بود و دقت اندازه گیری آن در حد ثانیه بوده و با این وسیله مِیل کلی خورشید را اندازه گرفت.
 

رصدخانه عظیم ری را ابومحمود حامدبن خضر خجندی با حمایت فخر الدوله، پادشاه دیلمی در عصر آل بویه در کوه طبرک (نقاره خانه) در شهر ری تاسیس کرد. برخی دانشمندان تمدن اسلامی و رصدخانه های پیشرفته حاصل دوره دیلیمان بوده است. صوفی رازی، ابوریحان بیرونی، کوشیار گیلانی، ابوالوفای بوزجانی و ابو محمود حامدبن خضر خجندی رازی حاصل این دوره اند. رصدخانه ری محل انجام پروژه های علمی بسیار دقیق ازجمله، محاسبه میل خورشید از استوا در انقلابین با دقت ثانیه بوده است. در این پروژه دانشمندان بزرگی چون بیرونی و دیگران که هر کدام از آنها در دیگر رصدخانه ها از جمله رصدخانه بغداد فعالیت علمی داشتند، حضور داشته اند. گزارش کامل بیرونی از این پروژه، به خوبی بیانگر تکاپوی علمی دانشمندان آن زمان است. در واقع گردهمایی صاحب نظران تمدن پهناور ایران اسلامی در آن زمان، از بغداد تا سیستان در شهرری صورت پذیرفته است.
 

خجندی به دربار فخرالدوله دیلمی در ری رفت و در آنجا رصدخانه ای به طراحی و اهتمام وی ساخته شد. ابزار اصلی این رصدخانه سُدْس عظیمی بود که به افتخار حامی خجندی، سدس فخری نامیده شد. او در زمان اقامت در ری با ابوریحان بیرونی مراوده و تبادل علمی داشت. در سال ۳۸۴ هجری ارتفاع خورشید را اندازه­ گیری کرده که این نتیجه به امضای شاهدان حاضر در رصد رسیده است. ابوریحان بیرونی، ابومحمود خجندی رازی را "یگانه عصر خویش در ساختن اسطرلاب ها و دیگر ابزارها" دانسته است. وی سدس فخریِ خجندی را دیده و رساله کوتاهی به نام "حکایة الآلة المُسَمّاة السدس الفخری" درباره آن نوشته است که در المشرق چاپ شده است. بزرگی چشمگیر ابعاد سدس فخری، در مقایسه با ابعاد سایر ابزارهای اندازه ­گیری نجومی چون رُبع جِداری، ذاتُ الحَلَق و اسطرلاب، اندازه گیری های بسیار دقیق­تر را ممکن می­ ساخت و از این لحاظ دستاورد خجندی مهم بوده است. او دقت اندازه­ گیری را که تا حد درجه و دقیقه بود، به ثانیه رساند. 

 

سدس فخری به صورت بنای عظیمی شامل اتاق بست­ه ای با دو دیوار موازی در راستای نصف النهار و به فاصله هفت ذراع (حدود ۵.۳ متر) از یکدیگر بود. نور خورشید از روزنه­ هایی به شکل دایره به قطر یک وجب (حدود 20سانتی­متر) که در انتهای جنوبی سقف ایجاد شده بود به داخل اتاق وارد می شد و در لحظه ظهر حقیقیِ محلی، بر قوس فلزی مدرّجی که از کف تا دیوار شمالی اتاق قرار گرفته بود می تابید. به­ این ترتیب، ارتفاع نصف النهاریِ خورشید در آن روز اندازه گیری می­ شد. یک مزیت سدس فخری این بود که برای کار با آن مستقیماً به خورشید نگریسته نمی­ شد. ابوعلی حسن بن علی بن عمر مراکشی در رساله جامع المبادی و الغایات، چگونگی ساخت این ابزار را بیان کرده است. ابوالقاسم قربانی ترجمه فارسی این بخش از رساله را عرضه کرده است.

 

خجندی میل کلی(زاویه بین دایرةالبروج و استوای سماوی) را به کمک سدس فخری ۲۳ درجه و ۳۲ دقیقه و ۲۱ ثانیه به دست آورد. همچنین وی باتوجه به اینکه مقادیر اندازه گیری شده برای میل کلی در اعصار مختلف روند نزولی داشته است، به این نتیجه رسید که اختلاف بین این مقادیر ناشی از خطای اندازه گیری نیست، بلکه به سبب تغییر بسیار کند میل کلی است.

 

خجندی رازی اسطرلاب ساز ماهری نیز بود و یک نمونه اسطرلابِ ساختِ او در سال ۳۷۴، به جا مانده است. این اسطرلاب که مهمترین و زیباترین ابزار نجومی برجا مانده از اوایل دوره اسلامی دانسته شده است، اکنون در مجموعه های شخصی در دوحه قطر نگهداری می شود.
 

 

او از کسانی است که قضیه سینوس ها در مثلث کروی را اثبات کردند. از ابزار آلات دیگر موجود در رصدخانه ری اسطرلاب و آلت شامله بود. به گفته بیرونی: خجندی رازی، دانشمندی دقیق، توانا و ماهر در ساخت ابزار و محاسبات بوده است. بعدها خواجه نصیرالدّین طوسی، در رصدخانه مراغه، نمونه کوچکی از آن را ساخت. در کتاب از سمرقند به کاشان، نامه های غیاث الدّین جمشید کاشانی به پدرش، به کوشش محمد باقری، دلایل کافی بر سدس بودن آن آورده شده است. نمونه دیگر رصدخانه سمرقند است که کاملاً مشابه سدس فخری ساخته شد با این تفاوت که گویا بخش اعظم این رصدخانه در زیر زمین بوده است اما رصدخانه ری بر روی کوه و روی زمین بنا شده بوده است. نمونه دیگر در رصدخانه جی سینگ در چین است.
 

از خجندی رازی چند رساله هم می شناسیم که نسخه­­ ای از آن‌ها به جا نمانده است: کتاب "فی الساعات الماضیة من اللیل"، احتمالاً همان اثری است که به گفته ابوریحان بیرونی، خجندی اثبات قضیه سینوس­ ها را در آن عرضه کرده است؛ کتاب "سمت القبله" که ابوریحان بیرونی در رساله "فی تسطیح الصور و تبطیخ الکور" از آن یاد کرده است و رساله "الصفیحة الآفاقیة المسمی بالجامعة کتاب العمل بالزرقالة".

دکتر خویی در انتها درخصوص مرکز نجوم آستان حضرت عبدالعظیم^(ع) گفت: در سال 1388 (2009 میلادی) مصادف با سال جهانی نجوم با احیای رصدخانه ری بنام رصدخانه عبدالرحمن صوفی رازی و رصدخانه عهد ابومحمود حامد بن خجندي رازی دو رصدخانه بزرگ در مجموعه مركز نجوم آستان مقدس حضرت عبدالعظيم(ع)، گامی بزرگ در مکتب علمی در زمینه نجوم در تمدن ایران برداشته شده که موجب بالندگی و افتخار ایران و ایرانی خواهد بود.
 

امید است پویندگان دانش توجه خاصی به شهرری(با قدمتی چندهزار ساله) و آستان حضرت عبدالعظیم^(ع) بطور خاص داشته باشند و تداوم این جشنواره در سال های آتی و در قالب کنگره جهانی بتواند ما را در این راه یاری نماید.